Κύπρος, το Γειτονικό Νησί

Το άλυτο Κυπριακό παραμένει επίκαιρο και κάθε χρόνο κυκλοφορούν σε Ελλάδα και Κύπρο δεκάδες νέοι τίτλοι που εξετάζουν τις ποικίλες του πτυχές. Μέχρι σήμερα, εύκολα κατέληγε κανείς στο συμπέρασμα ότι πλέον «τα πάντα έχουν ειπωθεί» για την κρίσιμη δεκαετία του 1950, που σημάδεψε την νεότερη Ιστορία της Μεγαλονήσου.

Και όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι.

Αυτό προκύπτει από το νέο βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαζήση (Σειρά: Διεθνής και Ευρωπαϊκή Πολιτική, Διευθυντής: Σωτήρης Ντάλης), «Κύπρος, το Γειτονικό Νησί», που υπογράφει ο Γαβριήλ Χαρίτος, δικηγόρος, διδάκτωρ διεθνών σχέσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας και μεταδιδακτορικός ερευνητής του ισραηλινού Πανεπιστημίου Μπεν-Γκουριόν.

Εκατοντάδες απόρρητες εκθέσεις και έγγραφα του ισραηλινού Υπουργείου Εξωτερικών έρχονται για πρώτη φορά στο φως, αποκαλύπτοντας τον τρόπο με τον οποίο η ισραηλινή διπλωματία καθόριζε την στάση της ως προς τα πολλά και σημαντικά που διαδραματίζονταν στο «Γειτονικό Νησί» -όπως χαρακτηριστικά αποκαλείται η Κύπρος στην σύγχρονη εβραϊκή δημοσιογραφική γλώσσα. Κατόπιν αιτήματος του συγγραφέα, το Κρατικό Αρχείο του Ισραήλ στην Ιερουσαλήμ αποχαρακτήρισε τον δικό του «Φάκελο της Κύπρου» για την εξεταζόμενη περίοδο, κάτι που έπραξε και το Ιστορικό Αρχείο των Ισραηλινών Ενόπλων Δυνάμεων στο Τελ Αβίβ.

Η συλλογή του ισραηλινού υλικού, η κατηγοριοποίηση και η μετάφρασή του από την εβραϊκή στην ελληνική γλώσσα, ως επίσης και η πλαισίωσή του με δημοσιεύματα του τοπικού Τύπου της εποχής, κράτησε δύο χρόνια, από το 2012 έως το 2014. Η έρευνα ολοκληρώθηκε στην Κύπρο, όπου ο συγγραφέας μετέβη με υποτροφία του Γραφείου Τύπου και Πληροφοριών της Κυπριακής Δημοκρατίας, προκειμένου να συγκεντρώσει συμπληρωματικές κυπριακές πηγές.

Μια πρόσθετη πρωτοτυπία του βιβλίου είναι η συγκέντρωση αρχειακού υλικού εκ μέρους του συγγραφέα από την επονομαζόμενη «Υπηρεσία Εθνικού Αρχείου και Έρευνας» που εδρεύει στην Κερύνεια και υπάγεται στο τουρκικό κατοχικό καθεστώς –γεγονός εξαιρετικά σπάνιο για την σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία.

Αφού εξετάζονται οι βασικοί πυλώνες της ισραηλινής εξωτερικής πολιτικής κατά την πρώτη διετία της ύπαρξης του νέου κράτους, η ιστορική αφήγηση αρχίζει από τον Αύγουστο του 1946. Ήταν τότε που οι βρετανικές Αρχές της Κύπρου άνοιξαν τα στρατόπεδα κράτησης στην θέση Καράολος, έξω από την Αμμόχωστο, όπου παρέμειναν εγκλωβισμένοι έως και τον Φεβρουάριο του 1949 συνολικά 52.000 Εβραίοι επιζώντες του Ολοκαυτώματος, προκειμένου να τεθεί υπό έλεγχο το τεράστιο εβραϊκό μεταναστευτικό κύμα προς την βρετανοκρατούμενη τότε Παλαιστίνη. Κατά την διάρκεια της περιόδου 1946-1949 σημειώθηκαν και οι πρώτες επαφές μεταξύ Ισραηλινών και Ελληνοκυπρίων, οι οποίες και επισημοποιήθηκαν το καλοκαίρι του 1949, με την πρώτη επίσημη επίσκεψη στο Ισραήλ του τότε Δημάρχου Αμμοχώστου και υποστηριζόμενου από το ΑΚΕΛ, Αδάμ Αδάμαντος.

Στην συνέχεια, εξετάζεται η ισραηλινή διπλωματική παρουσία στην Κύπρο, από την 28η Αυγούστου 1950, πρώτη μέρα λειτουργίας του ισραηλινού προξενείου στην Λευκωσία, και οι προκλήσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει στο πολύπλοκο πολιτικό περιβάλλον του νησιού. Η ισραηλινή διπλωματία έπρεπε να βρει την χρυσή τομή αφ’ ενός ανάμεσα στο συναίσθημα της κοινής γνώμης της χώρας -που εκδήλωνε την συμπαράστασή του στο αίτημα των Ελλήνων της Κύπρου για Ένωση-, αφ’ ετέρου στην ανάγκη του Ισραήλ να εξασφαλίσει την περιφερειακή στήριξη τόσο της Βρετανίας όσο και της φιλοδυτικής Τουρκίας. Έτσι, ενόψει της πρόθεσης της Ελλάδας να διεθνοποιήσει το αίτημα της Ένωσης, στο βιβλίο εκθέτει μέσα από τα ιστορικά έγγραφα, τις προσπάθειες ηγετικών προσωπικοτήτων της Εκκλησίας της Κύπρου να προκαλέσουν την στήριξη της κυβέρνησης του Ισραήλ και του πρωθυπουργού Δαυίδ Μπεν-Γκουριόν, προσωπικά.

Με αυστηρά χρονολογική σειρά, τα κεφάλαια του βιβλίου παρακολουθούν την στάση που τήρησε η ισραηλινή διπλωματία, κάθε φορά που η Ελλάδα έθετε προς συζήτηση το Κυπριακό ζήτημα στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ –κάθε Δεκέμβριο, από το 1954 έως και το 1958. Ο συγγραφέας παραθέτει τα ζητήματα που η ισραηλινή πλευρά καλείτο κάθε χρονιά να συνυπολογίσει, και με ποιόν τρόπο το Κυπριακό θα επηρέαζε τις σχέσεις του Ισραήλ με την Άγκυρα, την Αθήνα και το Λονδίνο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίον το Ισραήλ αξιολογούσε τον Γεώργιο Γρίβα και τον ένοπλο αγώνα της ΕΟΚΑ (ο οποίος παρουσίαζε πολλές ομοιότητες με τον αντίστοιχο ένοπλο αγώνα κατά των Βρετανών στην Παλαιστίνη), την κυπριακή Αριστερά του ΑΚΕΛ, την προσωπικότητα του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου καθ’ όλη την διάρκεια της ταραγμένης εκείνης περιόδου, ως επίσης και τους δύο ισχυρούς άνδρες της τουρκοκυπριακής κοινότητας, τον Φαζίλ Κιουτσούκ και τον Ραούφ Ντενκτάς.

Έρχονται στο φως για πρώτη φορά γεγονότα και πρόσωπα, που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της ισραηλινής ψήφου στον ΟΗΕ –και που σχετίζονταν περισσότερο με την έκρυθμη κατάσταση στην Μέση Ανατολή, και λιγότερο με καθαυτόν τον ελληνοτουρκικό ανταγωνισμό στο Γειτονικό Νησί. Διαβάζοντας αυτήν την μελέτη, ο καλός μελετητής του Κυπριακού θα αιφνιδιασθεί από τα άγνωστα, μέχρι σήμερα, ονόματα που κατέχουν τους πρωταγωνιστικούς ρόλους. Θα αιφνιδιαστεί επίσης από τις επαφές που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ Ισραηλινών, Ελλήνων και Ελληνοκυπρίων πολιτικών και επιχειρηματιών, κυρίως κατά την περίοδο 1958-1960, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται ο Ευάγγελος Αβέρωφ, ο Τάσσος Παπαδόπουλος, ο Χάιμ Χέρτσογκ (μετέπειτα Υπουργός Εξωτερικών και Πρόεδρος του Ισραήλ), ο Τέντι Κόλεκ (μετέπειτα Δήμαρχος της Ιερουσαλήμ), σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες της Κύπρου όλων ανεξαιρέτως των πολιτικών παρατάξεων –με έμφαση στα πρόσωπα που έπαιζαν σημαντικό ρόλο στο κυπριακό συνδικαλιστικό κίνημα. Μάλιστα, ιδιαίτερη έμφαση δίνεται σε μια άγνωστη πτυχή της δραστηριότητας του Ελληνοαμερικανού εκατομμυριούχου και ιδιοκτήτη της εταιρείας παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών 20th Century Fox, Σπύρου Σκούρα, που σχετίζεται με την σύσταση πλήρων διπλωματικών σχέσεων μεταξύ του Ισραήλ και της νεοσύστατης Κυπριακής Δημοκρατίας.

Η ισραηλινή ανάγνωση των συμφωνιών Ζυρίχης-Λονδίνου διαφέρει κατά πολύ από τον τρόπο που εξελήφθησαν εκ μέρους της Ελλάδας, της Τουρκίας, της Βρετανίας και των Κυπρίων – Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Για την ισραηλινή διπλωματία, το Κυπριακό αποτελεί πρωτίστως «ακόμα ένα μεσανατολικό πρόβλημα». Η ελληνοτουρκική του διάσταση έχει δευτερεύουσα σημασία. Αυτό τονίζεται στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου, όταν εξιστορείται με λεπτομέρειες ο έντονος διπλωματικός, επιχειρηματικός και επικοινωνιακός ανταγωνισμός που διεξήγαγαν στην Κύπρο της Μεταβατικής Περιόδου (1959-1960), αφ’ ενός το Ισραήλ, αφ’ ετέρου η Ηνωμένη Αραβική Δημοκρατία του Νάσερ, αλλά και ο Λίβανος. Πέραν αυτών, όμως, αναδεικνύεται με πολλές λεπτομέρειες η διασύνδεση του Λιβάνου με την θρησκευτική ομάδα των Μαρωνιτών της Κύπρου –ένα ζήτημα που μέχρι τώρα η ελληνική ιστοριογραφία για το Κυπριακό, ουδέποτε άγγιξε.   

Πρώτιστος στόχος του Ισραήλ ήταν η Κύπρος να μην τεθεί υπό την σφαίρα επιρροής των Αράβων, και κυρίως να μην ελέγχεται πολιτικά, στρατιωτικά και οικονομικά από τον Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ και τους υποστηρικτές του. Σε αντίθετη περίπτωση, το -περικυκλωμένο από εχθρούς-  Ισραήλ θα έχανε την ασφάλεια που του παρείχε η Βρετανία δια της στρατιωτικής της παρουσίας της στην Κύπρο, ως επίσης και την μοναδική άμεση διέξοδό του προς την Δύση μέσω των λιμανιών και αεροδρομίων της Μεγαλονήσου.

Το βιβλίο «Κύπρος, το Γειτονικό Νησί» του Γαβριήλ Χαρίτου εκθέτει την ισραηλινή εξιστόρηση του Κυπριακού, η οποία διαφέρει παντελώς τόσο από το ελληνικό, όσο και από το αντίστοιχο τουρκικό αφήγημα. Αναδεικνύεται η μεσανατολική πτυχή αυτής της χρόνιας διένεξης –μια πτυχή που σήμερα αποδεικνύεται ιδιαίτερα επίκαιρη. Η ανακάλυψη των κοιτασμάτων φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο, η ανάπτυξη του άξονα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ, οι ταραγμένες σχέσεις Ισραήλ-Τουρκίας αλλά και οι διακοινοτικές προσπάθειες διευθέτησης της διένεξης, είναι μερικές από τις πολλές αφορμές να διαβάσει κανείς αυτό το καλά δομημένο βιβλίο με σύγχρονη, επικαιροποιημένη ματιά. Άλλωστε, η Ιστορία έχει πάντα τον δικό της πρωτότυπο τρόπο να επαναλαμβάνεται (ή ακόμα και να προειδοποιεί…).  

Τέλος, θεωρώ πως είναι απαραίτητο να ειπωθούν κάποιες σημαντικές «οδηγίες χρήσεως» για την εύκολη ανάγνωση της μελέτης. Προκειμένου να διαχειριστεί κάποιος εύκολα και πρακτικά τις 645 σελίδες του έργου, προτείνω να συμβουλευτεί την Σύνοψη των Κεφαλαίων του, όπου ο συγγραφέας συνοψίζει σε πολύ λίγες γραμμές τα θέματα-κλειδιά και σε ποια σημεία του βιβλίου του αναδεικνύονται. Πράγματι, κάθε κεφάλαιο διατηρεί την αυτοτέλειά του και η αφήγηση ρέει αβίαστα, χωρίς να κουράζει –αφήνοντας την εντύπωση ότι τελικά, τίποτα δεν γράφτηκε χωρίς λόγο.

Πέραν των ανωτέρω όμως, μια περαιτέρω πρωτοτυπία του βιβλίου είναι η ηλεκτρονική του διαδραστικότητα. Συγκεκριμένα,  στις υποσημειώσεις παρατίθενται σε συντετμημένη μορφή (bit.ly) οι διαδικτυακοί υπερσύνδεσμοι πολλών σκαναρισμένων ιστορικών εγγράφων, που αναφέρονται στο κείμενο. Αρκεί ο αναγνώστης να πληκτρολογήσει επτά ψηφία στον υπολογιστή του και το αρχειακό υλικό που επιθυμεί να εξετάσει, εμφανίζεται αυτούσιο στην οθόνη του, γεγονός εξαιρετικά χρήσιμο για τους επιστήμονες των διεθνών σχέσεων.

Πηγή: https://www.foreignaffairs.gr/articles/71988/loykas-g-katsonis/kypros-to-geitoniko-nisi